سایه مرگ بر سر اولین کاروانسرای زاهدان سیستان و بلوچستان

ماجرای کاروانسرای ملک در پنج اپیزود 

خبرگزاری میراث فرهنگی- گروه میراث فرهنگی- کاروانسرای ملک، نخستین کاروانسرای زاهدان است. هرچند در تخته فولاد اصفهان، خیابان شریعنی رشت و یک کاروانسرای ملک برقی در کاشان هم وجود دارد. اما کاروانسرای ملک در زاهدان همین یک دانه است. آن هم که دچار سرنوشت تلخی شده و می‌تواند برای مثل هر چه بگندد نمکش می‌زنند، از آن استفاده کرد.

اپیزود اول: تولد مبارک

80 سال پیش، زمانیکه شهر زاهدان داشت کم کم داشت پا می‌گرفت، نطفه اولیه ساخت کاروانسرای ملک هم شکل گرفت. ماجرای این تولد را اینگونه روایت می‌کنند:« اوایل دوره پهلوی اول، شخصی به نام ملک شفیع، از تبعیدیان پاکستانی به شهر زاهدان، در زمینی نزدیک به 3200 متر کاروانسرای ملک را بنا کرد. این بنا اولین کاروانسرای زاهدان بود .

بعدها ولی به گفته شهرام شهریار، سفرنویس که از این کاروانسرا دیدار کرده است، به دلیل استفاده نشدن و  بهره برداری نکردن از کاروانسراها در سال های اخیر،  مدتی کاروانسرای ملک به عنوان انبار قند و شکر استفاه شد تا اینکه .... وراث آقای ملک، اعیانی کاروانسرای ملک را به تعاونی مسکن تامین اجتماعی واگذار کرد.

ورودی در کاروانسرایی که چندان بخت همراهش نبود و نمکی شد که در نمکدان گندید

 

گفته می‌شود که معمولا عرصه املاک در ایران به غیر ایرانی واگذار نمی شود و عرصه کاروانسرای ملک در اختیار شهرداری منطقه یک قرار گرفت.

اینگونه بود که اعیانی کاروانسرا به تعاونی مسکن سپرده شد و عرصه آن به شهرداری منطقه یک زاهدان. کاروانسرا از این پس زندگی متفاوتی را آغاز کرد که آن را به سمت و سوی سرنوشتی تلخ می‌برد.

اپیزود دوم: آغاز طالع بد

زندگی کاروانسرای ملک که در استان سیستان و بلوچستان ، شهر زاهدان، خیابان امام خمینی،‌ از شرق به خیابان کفعم ، از شمال به خیابان حافظ و از غرب به کوچه فردوسی قرار دارد، همین طور ادامه پیدا می‌کرد که  تا اینکه این بنا به شماره 22253  و تاریخ 27/12/1386  از سوی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت که در پناه قوانین محفوظ بماند.

در این میان اما بشنوید از اعضاء تعاونی مسکن تامین اجتماعی، این اعضا پس از آنکه متوجه می‌شوند کاربری کاروانسرا اداری است و نه مسکونی و به خیال آنکه با تخریب کاروانسرای ملک، پرونده را از ثبت خارج می کنند، اقدام به تخریب 30 درصد از کاروانسرای ملک کردند.

 

طالع نحس کاروانسرای ملک از زمانی شد که این بنا در فهرست آثار ملی ثبت و به دست تعاونی مسکن سپرده شد

شهریار می‌گوید در آن زمان تلاش این اعضا به نتیجه نرسید و در آن زمان ملک را به مزایده گذاشتند و تعاونی مسکن علوم پزشکی در مزایده برنده و کاروانسرای ملک را خریداری کرد. صاحبان جدید اما یک میزان اندک هم رحم نداشتند، شبانه در تاریخ 26 تیر ماه 1387 ، 60  درصد دیگر کاروانسرای ملک را تخریب کردند.

سفرنویس از اینکه سرانجام دو تعاونی مسکن برای تخریب یک اثر ملی به نام «کاروانسرای ملک» جریمه شدند یا خیر، بی اطلاع است اما این سوال همچنان به قوت خود باقی است که چرا در آن زمان، سازمان میراث نمی توانست در مزایده شرکت کند و کاروانسرا را خریداری کند؟

اپیزود سوم: شیره کش خانه مجانی

سازمان میراث فرهنگی کاروانسرا را نخرید. تعاونی‌های مسکن هم برای اینکه از شر این بنا خلاص شوند، تصمیم به تخریب آن گرفتند. حالا کاروانسرا دیگر نشانی از زندگی ندارد. مردم مانده‌اند و یک اثر ملی که وجود خارجی ندارد و یک مخروبه که محل مناسبی برای شیره کش خانه شدن است.

شهریار می‌گوید که کاروانسرا حالا تبدیل به زباله دانی شده است و توالت عمومی بدون آب برای ولگردان. معتادان زمستان‌ها در حجره‌هایش آتش روشن می‌کنند و آنش ها به جان آجرها می‌افتند.

کاروانسرای ملک روز به روز به سرنوشت تلخ خود نزدیک تر می شود

 

 

این سرنوشت تلخ ادامه داشت تا اینکه در آذر ماه 1389 هجری- خورشیدی 40 میلیون تومان برای مرمت، آواربرداری ، دیوار کشی پیرامون کاروانسرای ملک و ... در نظر گرفته می شود.

حالا 2 سال از این اختصاص اعتبار برای مرمت می‌گذرد و شهریار در بازدیدی که اخیرا از این بنا داشته تنها چیزی که نمی بیند مرمت است و بازسازی. کاروانسرا روز به روز به ویرانی نزدیک تر می شود و هیچ اقدامی هم برای ساماندهی آن انجام نمی شود.

اپیزود چهارم : رویا در مرگ

کاروانسرا اگر مرمت نشد با اعتبار 40 میلیونی سال 89 ، در سال 90 مسئولان خواب بزرگترین بازارچه صنایع دستی شرق ایران برایش دیدند.

مسئولان سازمان میراث فرهنگی در سال 90 گفته بودند که مبلغ 600 میلیون تومان اعتبار برای کاروانسرای ملک اعتبار تخصیص داده و قرار شده است، کاروانسرای ملک پس از مرمت تبدیل به بزرگترین بازارچه صنایع دستی شرق ایران شود.

نکته جالب این جاست که بعدها همان مسئولان اعلام کردند که این مبلغ تنها برای خرید در نظر گرفته شده و مبلغی برای مرمت باقی نمانده است.

البته از حق هم نباید گذشت، دیده شده تنها کاری که برای مرمت این بنای تاریخی انجام شده است، دیوار چینی و گل اندود کردن پنجره های ورودی به اتاق‌ها و البته کمی هم بهسازی در ورودی کاروانسرا است.

اپیزود پنجم: ثبت برای ویرانی

حالا 5 سال از ثبت ملی کاروانسرای ملک، نخستین کاروانسرای شهر زاهدان می‌گذرد. به نظر می‌رسد که اگر این بنا ثبت ملی نمی‌شد، سرنوشت دیگری داشت یا حداقل سرنوشت تلخش با پناهی به نام قانون گره نمی‌خورد که اگر فرو ریخت، قانون هم در آن دخیل باشد.

آن هم کاروانسرایی که زمانی برای خودش برو و بیایی داشت.  این بنا در زمینی مستطیل شکل در ابعاد حدودی 51 در 58 متر با زیربنای کلی 1655 مترمربع احداث شده بود، دروازه ورودی کاروانسرای ملک در میانه ضلع غربی در خیابان کفعمی با نمای آجرکاری و یک طاقنما در هر طرف دروازه با سقف چوبی و تزئینات آجرکاری در حاشیه فوقانی ساخته شده بود که بازدیدکننده ها را به حیاط مرکزی رهنمون می‌کرد، کف حیاط با سیمان مفروش و دیوارهای بنا با آجر و در برخی موارد با خشت بنا شده بود.

 کاروانسرایی که به خاکستر نشینی خو کرد

شهریار می‌گوید که این بنا در مجموع 29 اتاق جهت استراحت مسافرین داشت که در ضلع شمالی کاروانسرا 9 اتاق تو در تو با ابعاد مختلف از 8 متر تا 20 متر بوده و این اتاق‌ها با سقف گنبدی و طاق ضربی دارای طاقچه و طاقنما بوده و درهای آن چوبی بوده که خوشبختانه 3 اتاق هنوز پابرجاست ، البته بدون درهای چوبی.

گفته می‌شود که ضلع شرقی حیاط دارای 13اتاق در امتداد یکدیگر با تزئینات آجری بنا شده  بود و آجرهای به کار رفته در این تزئینات به صورت خفته و راسته به کار رفته بود و ابعاد برخی از اتاق‌ها به 40 متر نیز می رسید که البته تنها چند ستون از چند اتاق باقی مانده. ضلع جنوبی حیاط نیز دارای 5 اتاق با سقف گنبدی که فضای داخلی آنها با گچ و کاهگل اندود شده بود.

در ضلع غربی کاروانسرا نیز 12 اتاق در امتداد یکدیگر که همه سقف گنبدی داشتند بنا شده بود که هم به سمت بیرون پنجره داشتند و هم به حیاط و مصالح عمده بکار رفته در کاروانسرای ملک آجر ملات کاهگل و گچ بوده است.

حالا این کاروانسرا به سوی سرنوشت خاکستر نشینی خود خو کرده است و نمونه عینی همان نمکی است که دارد در پناه قوانین میراث فرهنگی می گندد.